Porez na prihode od samostalne delatnosti utvrđuje se:
- samooporezivanjem od strane poreskog obveznika, na osnovu podataka iz poslovnih knjiga, poreskog bilansa i iznosa iskazanih u poreskoj prijavi – za obveznike koji vode poslovne knjige;
- rešenjem poreskog organa na osnovu podataka iz poreske prijave, kriterijuma i elemenata utvrđenih u skladu sa članom 41. Zakona – za obveznike koji porez plaćaju na paušalno utvrđen period.
Preduzetnik koji vodi poslovne knjige i plaća porez samooporezivanjem, saglasno članu 111. Zakona, dužan je da u skladu sa tim zakonom u poreskoj prijavi obračuna:
- porez za poreski period za koji se prijava podnosi (konačno obračunati porez);
- mesečnu akontaciju poreza za tekući poreski period.
Obveznik visinu mesečne akontacije utvrđuje kao jednu dvanaestinu konačno obračunatog poreza koji ne sadrži porez na kapitalne dobitke. Ako je obveznik u poreskom periodu obavljao delatnost kraće od 12 meseci, visinu mesečne akontacije utvrđuje kao količnik konačno obračunatog poreza koji ne sadrži porez na kapitalne dobitke i broja meseci obavljanja delatnosti u prethodnom poreskom periodu. U broj meseci obavljanja delatnosti uračunava se svaki mesec u kojem je obveznik obavljao delatnost bez obzira na broj dana obavljanja delatnosti u tom periodu.
Ako je obveznik akontativno platio manje poreza od konačno obračunatog poreza, dužan je da razliku uplati najkasnije do podnošenja poreske prijave. Ako je pak, akontativno platio više poreza od konačno obračunatog poreza, više plaćeni porez predstavlja akontaciju za naredni period ili se obvezniku vraća na njegov zahtev.
Do utvrđivanja konačno obračunatog poreza preduzetnik koji vodi poslovne knjige dužan je da plaća porez u visini mesečne akontacije utvrđen za prethodni poreski period. Ako je visina mesečne akontacije veća, odnosno manja od mesečne akontacije koju je platio za prethodni poreski period, obveznik je dužan da mesečnu akontaciju za tekući period uveća, odnosno umanji tako da zbir plaćenih akontacija od početka do kraja tekućeg poreskog perioda bude jednak kao da je od početka tekućeg poreskog perioda plaćao akontacije utvrđene na način iz st. 2. do 4. člana 111. Zakona.
Obaveza plaćanja uvećane, odnosno umanjene mesečne akontacije nastaje u mesecu koji sledi mesec u kojem je podneta poreska prijava. Mesečna akontacija poreza može se promeniti zbog znatnih izmena u visini ostvarenih prihoda, promene poreskih instrumenata ili zbog drugih okolnosti koje bitno utiču na visinu poreske obaveze preduzetnika.
Dakle, ako u tekućem poreskom periodu dođe do značajnih promena u poslovanju, poreskih instrumenata ili drugih okolnosti koje bitno utiču na visinu mesečne akontacije, preduzetnik koji vodi poslovne knjige može, po podnošenju poreske prijave iz člana 111. Zakona, podneti poresku prijavu sa poreskim bilansom, u kojoj će iskazati podatke od značaja za izmenu mesečne akontacije i obračunati njenu visinu, najkasnije u roku od 30 dana po isteku perioda za koji se sastavlja poreski bilans. Najkraći period za koji se sastavlja poreski bilans je mesec dana.
Shodno tome, period za koji se sastavlja periodični finansijski izveštaj može da bude i polugodište, tromesečje ili drugi period u kome je preduzetnik utvrdio gubitak, odnosno slabije finansijske rezultate poslovanja u odnosu na finansijski izveštaj na dan 31. decembra prethodne godine, tako da može da izmeniti visinu mesečne akontativne obaveze u vidu smanjenja obavljanja samostalne delatnosti, kako bi u narednom periodu plaćao manji iznos mesečne akontacije.
Preduzetnik koji vodi poslovne knjige može započeti plaćanje akontacije u skladu sa poreskom prijavom za mesec u kome je prijava podneta.